Πέθανα από το ορυκτό βασίλειο κι έγινα φυτό
Πέθανα σαν φυτό κι έγινα ζώο
Πέθανα σαν ζώο κι έγινα άνθρωπος.
Την επόμενη φορά θα πεθάνει η ανθρώπινη φύση μου και θα ανυψωθώ μεταξύ των αγγέλων.
Για άλλη μια φορά θα αφήσω την αγγελική φύση και θα γίνω αυτό που δεν μπορείτε να φανταστείτε.
—Τζελαλεντίν Ρουμί
Σύμφωνα με την παράδοση των Σούφι, έχουμε επτά ψυχές, ή επτά όψεις της ολοκληρωμένης ψυχής. Κάθε μία αντιπροσωπεύει ένα διαφορετικό στάδιο της εξέλιξης. Υπάρχουν οι ορυκτές, φυτικές, ζωικές, προσωπικές, ανθρώπινες και μυστικές ψυχές, και το μυστικό των μυστικών. Το σουφικό πρότυπο για τις ψυχές είναι ένα αρχέτυπο ισορροπίας. Σύμφωνα με αυτό το πρότυπο, η πνευματική εξέλιξη δεν είναι ένα θέμα των υψηλότερων ή των κατώτερων περιοχών της ψυχής. Κάθε ψυχή έχει πολύτιμα δώρα να προσφέρει και στο Σουφισμό η πραγματική πνευματική εξέλιξη σημαίνει ισορροπημένη ανάπτυξη του συνόλου, συμπεριλαμβανομένου του σώματος, του νου και του πνεύματος.
Υπάρχουν πολλά συστήματα και μαθητείες που εστιάζονται στο σώμα — αθλητισμός, πολεμικές τέχνες, θεραπευτικές τεχνικές και ποικίλες άλλες φυσικές ασκήσεις. Η σύγχρονη εκπαίδευση εστιάζεται σχεδόν ολοκληρωτικά στο νου. Πολλές πνευματικές μαθητείες τονίζουν τις πνευματικές αρχές ή πρακτικές, αλλά αγνοούν το νου και το σώμα. Στον Σουφισμό όλη η ζωή είναι τμήμα της πνευματικής πρακτικής. Η οικογένεια, η εργασία και οι ανθρώπινες σχέσεις παρέχουν τόση ευκαιρία για πνευματική ανάπτυξη όσο η προσευχή ή η ενατένιση.
Ο αραβικός όρος για την ψυχή, ruh, σημαίνει επίσης "πνεύμα" και "αναπνοή." Στο QuΆ ran (15.29) διαβάζουμε: "Τον διαμόρφωσα (Αδάμ) και του εμφύσησα το πνεύμα μου (ruh)". Το ύψιστο επίπεδο της ψυχής, το μυστικό των μυστικών, είναι ένας σπινθήρας του θεϊκού πνεύματος. Κάθε όψη της ψυχής έχει το δυναμικό της, τις ανάγκες και τα δυνατά σημεία της. Αυτό λίγο-πολύ σημαίνει ότι σε διαφορετικές περιόδους, μπορούν να είναι κυρίαρχες -ανάλογα με τις συνθήκες- διαφορετικές ψυχές. Η γνώση της ψυχής που είναι η πιό ενεργή σε μια δεδομένη περίοδο είναι σημαντική πληροφορίες για έναν δάσκαλο Σούφι. Για παράδειγμα, ένα όνειρο που προέρχεται από κάποια ψυχή ερμηνεύεται διαφορετικά από ένα όνειρο που έρχεται από κάποια άλλη ψυχή. Ας δούμε, όμως, πώς αναλύεται κάθε ψυχή ξεχωριστά.
Η ορυκτή ψυχή
Η ορυκτή ψυχή, η madeni ruh (μαντενί ρουχ) εδράζεται στο σκελετικό σύστημα. Στο διάγραμμα των επτά όψεων της ψυχής, η ορυκτή ψυχή βρίσκεται δίπλα στο μυστικό των μυστικών, δηλαδή τον καθαρό θείο σπινθήρα μέσα στον καθένα μας. Ο ορυκτός κόσμος είναι κοντά στο Θεό, ποτέ δεν εξεγείρεται ενάντια σε στη θεία θέληση. Οπουδήποτε τοποθετείται ο βράχος, εκεί θα μείνει αιώνια, εκτός και αν τον μετακινήσει κάποια εξωτερική δύναμη. Ακριβώς όπως ο φυσικός σκελετός μας παραμένει κρυμμένος στο σώμα, υπάρχει μια κρυμμένη, εσωτερική δομή στον οργανισμό μας -η ορυκτή ψυχή. Αν ζητούσε κανείς περιγραφή της ορυκτής ψυχής σας, πιθανώς δε θα ξέρατε πώς να αρχίσετε. Ωστόσο, ό,τι είναι δύσκολο να το γνωρίσουμε -και συνήθως το θεωρούμε δεδομένο- συχνά είναι ιδιαίτερα σημαντικό.
Η δυσαρμονία της ορυκτής ψυχής μπορεί εκδηλωθεί είτε ως ακραία ευελιξία, είτε ως ακραία ακαμψία. Λέμε ότι οι άνθρωποι "δεν έχουν ραχοκοκαλιά" ή είναι "ασπόνδυλοι" εάν ταλαντεύονται πάρα πολύ εύκολα από τις επιρροές του περιβάλλοντος. Το βρίσκουν εξαιρετικά δύσκολο να κολλήσουν με οτιδήποτε ή να υποστηρίξουν μια θέση - φυσικά, διανοητικά ή συναισθηματικά. Παράδειγμα της έλλειψης στερεάς δομής είναι η μέδουσα, η γνωστή μας τσούχτρα. Η ανόστεη μέδουσα είναι μια ιδιαίτερα επιτυχημένη μορφή ζωής που επέζησε για αμέτρητες χιλιετίες. Εντούτοις, είναι απολύτως στο έλεος της πλημμυρίδας και της αμπώτιδας. Θα παραβιάζαμε τη βασική φυσική δομή που μας δίνει την ικανότητα για ανεξάρτητη κίνηση, αν συμπεριφερόμαστε όπως η μέδουσα.
Η φυτική ψυχή
Η φυτική ψυχή, η nabati ruh (ναμπάτι ρουχ), βρίσκεται στο συκώτι και σχετίζεται με το πεπτικό σύστημα. Ρυθμίζει την ανάπτυξη και την αφομοίωση των θρεπτικών ουσιών. Εξελικτικά μιλώντας, πρόκειται για μια νέα λειτουργία, δεδομένου ότι ο ορυκτός κόσμος δεν έχει θεωρητικά καμία ανάγκη τροφοδότησης. Με άλλα λόγια, υπάρχει μέσα μας μια ψυχή σαν κι αυτή που έδωσε ο Θεός στον φυτικό κόσμο Όταν βρισκόμαστε στη μήτρα, λειτουργούσαμε κυρίως με τη φυτική ψυχή. Τρεφόμαστε από τον ομφάλιο λώρο, αναπτύσσοντας τη φυσική μας δομή, με τον ίδιο τρόπο που το κάνουν τα φυτά. Υπάρχει τεράστια νοημοσύνη και γνώση στη φυτική ψυχή. Αγνοούμε γενικά αυτή τη νοημοσύνη, επειδή δίνουμε έμφαση και αξία στις αφηρημένες εγκεφαλικές λειτουργίες της νόησης. Αλλά ανεξάρτητα από το πόσα πτυχία διαθέτουμε, ακόμα δεν ξέρουμε πώς να χωνέψουμε ένα ροδάκινο ή ένα κομμάτι ψωμιού ή δεν ξέρουμε πώς να κάνουμε τις τρίχες να μεγαλώσουν στο κεφάλι μας. Όλες αυτές οι βασικές φυσικές λειτουργίες πραγματοποιούνται μέσω της πανάρχαιας σοφίας της φυτικής ψυχής.
Η ζωική ψυχή
Η ζωική ψυχή, η haywani ruh (χαϊβανί ρουχ), εδράζεται στην καρδιά και συνδέεται με το κυκλοφορικό σύστημα. Τα ζώα ανέπτυξαν καρδιά με τέσσερις θαλάμους και ένα σύνθετο κυκλοφορικό σύστημα που διανέμει το αίμα σε όλο τον οργανισμό. (Στα ερπετά, το κυκλοφορικό σύστημα δεν είναι πλήρως ανεπτυγμένο. Η καρδιά των ερπετών έχει μόνο τρεις θαλάμους. Κατά συνέπεια, η πλήρης ικανότητά τους για τη μετακίνηση εξαρτάται από την περιβάλλουσα θερμακρασία. Η ζωική ψυχή περιλαμβάνει τους φόβους, τους θυμούς, και τα πάθη μας. Όλοι οι οργανισμοί τείνουν να κινηθούν προς οτιδήποτε ανταμείβει (πάθη) και να απομακρυνθούν (φόβος) ή να απωθήσουν (θυμός) ό,τι είναι επίπονο. Επί σειρά ετών η συμπεριφοριστική ψυχολογία επικεντρώθηκε σε αυτά τα θεμελιώδη ζητήματα της ανταμοιβής και της τιμωρίας. Δεδομένου ότι η ψυχολογία έχει πάρει πιο σύνθετη μορφή, τείνουμε να ξεχάσουμε τη δύναμη και την καθολικότητα των δύο βασικών ενστίκτων της έλξης και της απέχθειας. Ακόμη και η αμοιβάδα θα απομακρυνόταν από μια σταγόνα οξέως στην πλακέτα του μικροσόπιου ή θα κινείτο προς την κατεύθυνση κάποιου θρεπτικού διαλύματος. Εάν ένας μονοκύτταρος οργανισμός παρουσιάζει τέτοιες δυνατότητες, κάθε κύτταρο του οργανισμού μας είναι λογικό να έχει την ίδια ικανότητα.
Η συμπεριφορά των ζώων είναι πολύ πιο εύκαμπτη και προσαρμόσιμη στο περιβάλλον. Το ένστικτο της αυτο-συντήρησης μας ωθεί να αποφύγουμε αυτό που είναι επίπονο ή επικίνδυνο. Τα φυτά μπορούν να προσανατολίζονται στον ήλιο, αλλά δεν υπάρχει κανένα πάθος στο φυτικό βασίλειο. Μέσα στη ζωική ψυχή, το πάθος ριζοβολεί στα αναπαραγωγικά ένστικτα. Εκτός από σεξουαλική επιθυμία, είναι και η μήτρα της αγάπης και της παγιοποίησης. Η χριστιανο-ϊουδαϊκή παράδοση υποτίμησε το σώμα και τις λειτουργίες της ζωικής ψυχής. Παραδοσιακά, το σώμα θεωρείται αμαρτωλό. Πολύ περισσότερο όταν αναγνωρίζουμε ότι το σώμα μας περιέχει τόσα πολλά ένστικτα, ορμές, φόβους και πάθη. Οι ορμές του σώματος θεωρούνται αντιθετικές στην ανάπτυξη της ψυχής.
Η προσωπική ψυχή
Η επόμενη όψη της συνολικής ψυχής είναι η nafsani ruh (ναφσανί ρουχ). Η προσωπική ψυχή βρίσκεται στον εγκέφαλο και σχετίζεται με το νευρικό σύστημα. Ακριβώς όπως ανάπτυξη της καρδιάς και του κυκλοφορικού συστήματος διακρίνει το ζωικό από το φυτικό βασίλειο, η ανάπτυξη ενός σύνθετου νευρικού συστήματος διακρίνει τους ανθρώπους από τα ζώα. Αυτό το ιδιαίτερα ανεπτυγμένο νευρικό σύστημα φέρει εγγενώς την ικανότητα για μεγαλύτερη μνήμη, για σύνθετη σκέψη και προγραμματισμό. Η νοημοσύνη της προσωπικής ψυχής μάς επιτρέπει να κατανοούμε το περιβάλλον μας πολύ βαθύτερα από ό,τι οι ορυκτές, φυτικές και ζωικές ψυχές και φυσικά αποκρινόμαστε αποτελεσματικότερα στον κόσμο γύρω μας. Μπορούμε να προγραμματίσουμε και να δημιουργήσουμε διανοητικά πρότυπα για πιθανά αποτελέσματα των ενεργειών μας.
Κατά συνέπεια, η ανθρωπότητα γίνεται όλο και περισσότερο ισχυρή, εξουσιάζοντας όλα τα άλλα είδη. Η προσωπική ψυχή είναι επίσης το θεμέλιο του εγώ. Ως ανθρωπότητα διαθέτουμε ένα θετικό και αρνητικό εγώ. Το θετικό εγώ οργανώνει τη νοημοσύνη μας και παρέχει την αίσθηση της μοναδικότητάς μας. Μπορεί να γίνει μια δύναμη για αυτο-σεβασμό, ευθύνη και ακεραιότητα. Από την άλλη το αρνητικό εγώ είναι μια δύναμη που παράγει εγωισμό, υπεροψία και αίσθηση του χωρισμού από άλλους και το Θεό. Το θετικό εγώ είναι μεγάλος σύμμαχος στην πνευματική ατραπό. Μπορεί να παρέχει μια αίσθηση της εσωτερικής σταθερότητας κατά τη διάρκεια των διακυμάνσεων που εμφανίζονται αναπόφευκτα στην πνευματική πορεία. Το αρνητικό εγώ είναι εχθρός. Διαστρεβλώνει τις αντιλήψεις μας και χρωματίζει τις σχέσεις μας με τον κόσμο.
Η ανθρώπινη ψυχή
Η insani ruh (ινσανί ρουχ) βρίσκεται στο galb, την πνευματική καρδιά. Η ανθρώπινη ψυχή είναι καθαρισμένη από τις κατώτερες, ζωικές όψεις της προσωπικής ψυχής. Εδώ έχει τη θέση του το έλεος, η πίστη και η δημιουργικότητα. Υπό μια έννοια, η ανθρώπινη ψυχή περιλαμβάνει τη μυστική ψυχή και το μυστικό των μυστικών. Είναι το θεμέλιο των πνευματικών αρχών και της εμπειρίας μας. Η δημιουργικότητα και το έλεος εμφανίζονται αρχικά σε αυτό το επίπεδο ψυχής. Ο εγκέφαλος, που αναπτύσσεται στην προσωπική ψυχή, μοιάζει με υπολογιστή, που ασχολειται κυρίως με την αποθήκευση και το χειρισμό των στοιχείων, αλλά όχι με τη δημιουργία νέων πληροφοριών. Η δημιουργικότητα αναπτυσσεται στην καρδιά. Είναι τουλάχιστον άστοχο το γεγονός ότι το εκπαιδευτικό σύστημά μας εστιάζεται αποκλειστικά στην ανάπτυξη της διάνοιας, δίνοντας μικρή προσοχή στην ανάπτυξη της καρδιάς, η οποία τρέφεται από τις τέχνες και από τη λατρεία, την αγάπη και την υπηρεσία στους άλλους.
Η νοημοσύνη της καρδιάς της ανθρώπινης ψυχής και η αφηρημένη διάνοια της προσωπικής ψυχής αλληλοσυμπληρώνονται. Η σκέψη συγκεντρώνεται στην απρόσωπη, λογική ανάλυση. Η καρδιά προσθέτει το έλεος και την πίστη. Ο νους γνωρίζει αυτό που είναι αποτελεσματικότερο, ενώ η καρδιά γνωρίζει αυτό που είναι ορθό. Η διαίσθηση λειτουργεί χωρίς τη συνειδητή χρήση του λόγου. Αυτή η μορφή διάνοιας τρέφεται από την πίστη στο Θεό ή την αποδοχή μιας ανώτερης πραγματικότητας, τη συνειδητοποίηση του εξωτερικού κόσμου και την εσωτερική συνειδητοποίηση αναπτύσσονται μέσω της αυτο-παρατήρησης ή διαλογισμού. Το έλεος και η αίσθηση της εναρμόνισης με τη φύση, τα ζώα και τους άλλους ανθρώπους είναι το φυσικό αποτέλεσμα μιας τέτοιας διαδικασίας.
Η μυστική ψυχή
Η ruh sirr (ρουχ σιρ) είναι εκείνο το κομμάτι μας που θυμάται το Θεό. Η μυστική ψυχή, ή η εσωτερική συνείδηση, βρίσκεται στην εσωτερική καρδιά. Αυτή η ψυχή γνωρίζει από πού προήλθε και πού πηγαίνει. Ένας Σούφι διδάσκαλος γράφει, "Η εσωτερική συνείδηση είναι αυτή που ο Θεός κρατά κρυμμένη, θεωρώντας την ο Ίδιος". Κάποιος άλλος σχολιάζει, "το σώμα είναι απολύτως σκοτεινό και η λυχνία του είναι η εσωτερική συνείδηση. Εάν δε διαθέτει κανείς εσωτερική συνείδηση, βρίσκεται για πάντα στο σκοτάδι".
Πριν ενσαρκωθούν οι ψυχές μας, ο Θεός τους είπε: "Είμαι ο Κύριός σας;" και οι ψυχές αποκρίθηκαν, "αληθινά είσαι"! Η ψυχή που αποκρίθηκε ήταν η μυστική ψυχή. Η μυστική ψυχή γνωρίζει ποια ήταν και γνωρίζει ακόμα. Στο βάθος του χρόνου οι μυστικές ψυχές έζησαν κοντά στο Θεό, λούστηκαν στο φως της παρουσίας του Θεού. Μόνο κατά της διάρκεια της ενσάρκωσης στον υλικό κόσμο χάνουμε την αίσθηση της σύνδεσης.
Το μυστικό των μυστικών
Η sirr-ul-asrar (σιρ-ουλ-ασράρ) περιλαμβάνει το απόλυτα υπέρτατο, πέρα από το χρόνο και το διάστημα. Είναι η πρωτότυπη ψυχή (ruh) που εμφύσησε ο Θεός στον Αδάμ, δηλαδή στην ανθρωπότητα. Βρίσκεται στον πυρήνα μας, η ψυχή της ψυχής. Είναι ο καθαρός θείος σπινθήρας μέσα σε μας. Για αυτόν τον λόγο, η εικόνα της αληθινής ανθρώπινης φύσης μας πρέπει να επεκταθεί. Δεν είμαστε απλά σκεπτόμενα ζώα, ούτε είμαστε μόνον η προσωπικότητά μας. Η φύση μας είναι θεϊκή και εκφράζεται μέσω της ζωικής φύσης και της προσωπικότητάς μας. Η ικανότητά μας για πνευματική ανάπτυξη και κατανόηση είναι ουσιαστικά απεριόριστες.
Ο Σούφι διδάσκαλος Αμπντούλ-Καντίρ-αλ-Τζιλανί εξηγεί τη σχέση μεταξύ της ανθρώπινης ψυχής, της μυστικής ψυχής και του μυστικού των μυστικών: Ο Θεός ο Ύψιστος δημιούργησε το ιερό πνεύμα ως τελειότερη δημιουργία στη δημιουργημένη σφαίρα της απόλυτης μετάβασης της ουσίας του. Κατόπιν θέλησε να το στείλει στις κατώτερες σφαίρες ... για να διδάξει στο ιερό πνεύμα την αναζήτηση ... της πρότερης οικειότητάς του με το Θεό ... Έτσι ο Θεός το έστειλε πρώτα στη σφαίρα του αιτιατής διάνοιας...Καθώς πέρασε μέσω αυτής της σφαίρας της δόθηκε το ένδυμα του θείου φωτός και ονομάστηκε ψυχή-σουλτάνος (μυστικό των μυστικών). Καθώς πέρασε μέσω της σφαίρας των αγγέλων ... έλαβε το όνομα "κινούμενη ψυχή", (μυστική ψυχή). Όταν κατέβηκε τελικά στον κόσμο της ύλης, ντύθηκε το ένδυμα ... της χονδροειδούς ύλης, προκειμένου να σωθεί αυτός ο κόσμος, γιατί ο υλικός κόσμος σε άμεση επαφή με το ιερό πνεύμα γίνεται στάχτη. Όσον αφορά σε αυτόν τον κόσμο, η ψυχή είναι γνωστή ως ανθρώπινη ψυχή.
Ο Σαΐκ Μουτζαφέρ συνήθιζε να λέγει: "Μέσα σας βρίσκεται αυτό που υπερβαίνει ολόκληρο τον κόσμο". Ο καθένας από μας έχει μέσα στην καρδιά του αυτό που αποκαλείται θεϊκός σπινθήρας. Τούτος ο σπινθήρας δεν μπορεί να περιοριστεί σε αυτόν τον κόσμο ή ή ακόμα και στα τρισεκατομμύρια των κόσμων που συνθέτουν το σύνολο της φυσικής δημιουργίας. Αυτό είναι ουσιαστικά ο άνθρωπος και όλοι πρέπει να θυμόμαστε ποιοι είμαστε πραγματικά. Μια σημαντική θέση για το διάλογο μεταξύ των ανθρωπιστικών και των διαπροσωπικών ψυχολόγων περιλαμβάνει την υπόθεση της υπέρτατης διάστασης στην ανθρώπινη ψυχή. Για παράδειγμα, οι διαπροσωπικοί ψυχολόγοι αναφέρονται συχνά στην έννοια του Εαυτού (στη γιουνγκιανή ορολογία) ή της ψυχής (στην ορολογία πολλών θρησκειών). Για τον Γιουνγκ ο εαυτός είναι το αρχέτυπο της ολοκλήρωσης, της ενοποίησης, και της εξισορρόπησης των αντιθέτων. Ο Εαυτός είναι υπερβατικός. Σύμφωνα με τον Γιουνγκ η εμπειρία του είναι απεριόριστη και ατελείωτη. Ωστόσο, οποιοσδήποτε προσδιορισμός της διαπροσωπικής ψυχολογίας πρέπει να περιλαμβάνει τη θεμελιώδη προϋπόθεση πως υπάρχει μια υπέρτατη διάσταση στην ανθρώπινη ψυχή, είτε επιλέγουμε ή όχι να χρησιμοποιήσουμε συγκεκριμένους όρους όπως Εαυτός, Ανώτερος Εαυτός, ¶τμαν, Βουδική φύση κ.α.
Αν δεχόμαστε αυτή την προϋπόθεση της διαπροσωπικής ψυχολογίας, ίσως είναι χρήσιμο να λάβουμε σοβαρά υπΆ όψιν τις σχέσεις μεταξύ των διαφορετικών διαστάσεων της ψυχής, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται οι βιολογικές όψεις, οι ψυχολογικές και οι ανώτερες. Σε αυτή την περίπτωση το εξελικτικό πρότυπο της ψυχής από την παράδοση των Σούφι έχει πολλά να προσφέρει. Η συνολική ψυχή μοιάζει με διαμάντι, και κάθε μια από τις επτά πτυχές της ψυχής μοιάζει με διαφορετική έδρα του διαμαντιού, της ουσίας αν θέλετε της ανθρώπινης ψυχής.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Frager, R., Heart, Self, and Soul, Wheaton, IL: Quest (1999).
Freud, S. Collected Works, vol. XIX.
Maslow, A, Toward a Psychology of Being, New York: Van Nostrand, p. iv (1968).
Ladinsky, D., I heard God laughing: Renderings of Hafiz, Walnut Creek, CA: Sufism Reoriented, (1996).
Γιουνγκ, Κ. Γκ., Λόγος και Εικόνα, Ιάμβλιχος, Αθήνα 2004
|
