Ο Πλάτων γεννήθηκε το 429 ή 428 από αριστοκράτες Αθηναίους γονείς. Έλαβε επιμελημένη μουσική και γυμναστική παιδεία. Ενδιαφέρθηκε για την πολιτική από τα νεανικά του χρόνια. Υπήρξε μαθητής του Σωκράτους και μετά τον θάνατο του αγαπημένου του δασκάλου παρουσίασε σε μία σειρά έργων διαλεκτικής μορφής την σωκρατική διδασκαλία. Στήριξε τη φιλοσοφία του στη θεωρία της γνώσης που εισήγαγε ο Σωκράτης. Την εμπλούτισε όμως και την επεξέτεινε διότι πίστευε ότι είναι ελλιπής.
Οι απόψεις του Πλάτωνος για την ιδεώδη πολιτεία, η οποία διασφαλίζει στον πολίτη της τον άριστον βίον, εκθέτονται στον διάλογό του που τιτλοφορείται Πολιτεία. Με το παρόν θα εξετάσουμε το χωρίο 427c-445e από το τέταρτο βιβλίο της «Πολιτείας» και θα επιχειρήσουμε, σε πρώτη φάση, να προσδιορίσουμε τις αρετές της πόλεως και το περιεχόμενό τους. Έπειτα θα σκιαγραφήσουμε τα μέρη της ψυχής και θα ασχοληθούμε με την παραλληλότητα των αρετών της πόλεως με αυτές της ψυχής. Τέλος, θα αναφερθούμε στην πλατωνική εικόνα της δικαιοσύνης, τόσο στην κοινωνική όσο και στην ατομική της διάσταση, σε συνδυασμό με την ευδαιμονία πόλεως και ατόμου. Η ανάπτυξη θα γίνει σε τρεις ενότητες. Θα ακολουθήσουν τα συμπεράσματα.
Ι. ΟΙ ΑΡΕΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΟΥΣ
Στον στίχο 427e10 της Πολιτείας η ιδεώδης πολιτεία ενσαρκώνει τις τέσσερις θεμελιώδεις αρετές. Χαρακτηρίζεται από Σοφία, Ανδρεία, Σωφροσύνη και Δικαιοσύνη. Η πόλη είναι σοφή, επειδή οι άρχοντές της (οι φιλόσοφοι-βασιλείς) είναι σοφοί και την καθοδηγούν προς το Αγαθόν. Είναι επίσης ανδρεία, για τον λόγο του ότι οι φύλακες-επίκουροι είναι ανδρείοι και μπορούν να υπερασπιστούν αφενός μεν τη εδαφική της ακεραιότητα αφετέρου δε τις αξίες που προβάλλει το εκπαιδευτικό της σύστημα. Χαρακτηρίζεται από σωφροσύνη, για το γεγονός ότι ανάμεσα στις τρεις τάξεις βασιλεύει η αρμονία, προκύπτουσα από την υποταγή της κατώτερης στις ανώτερες. Είναι ακόμη δίκαιη, επειδή το κάθε στοιχείο εκπληρώνει τη λειτουργία του δίχως να παρακωλύει την αντίστοιχη λειτουργία των άλλων.
Εξετάζοντας, τώρα, εις βάθος κάθε μία από τις παραπάνω αρετές, θα ξεκινήσουμε από την Σοφία. Στον στίχο 428b1 ο Πλάτων, διά στόματος του Σωκράτους, την αναφέρει ως το πρώτο πράγμα το οποίο διακρίνεται καθαρά αναφορικά με το αντικείμενο της συζητήσεως τους. Η Σοφία διαφαίνεται από την δυνατότητα της ορθής κρίσεως, από μέρους της πόλεως. Αυτό φυσικά είναι απόρροια της γνώσης την οποία κατέχουν οι κεφαλές αυτής. Βεβαίως, η διευκρίνιση για τους κυβερνήτες δίδεται παρακάτω, όταν γίνεται διαχωρισμός των ειδών της γνώσης που δύναται να κατέχουν οι διάφορες τάξεις. Έτσι, σύμφωνα με το παράδειγμα που δίδεται, η ξυλουργική γνώση δεν δύναται σε καμία των περιπτώσεων να χαρακτηριστεί σοφή. Κατά τον ίδιο τρόπο αποκλείει από την Σοφία την κατοχή οποιασδήποτε τέχνης, για να καταλήξει στην ορθή κρίση των επικεφαλής της πολιτείας, οι οποίοι θεωρούνται ως οι καθ’ ύλην αρμόδιοι να κατέχουν την αληθινή σοφία. Τους ονομάζει, μάλιστα, ως τέλειους φύλακες της πόλης. Οι ίδιοι αποτελούν, όπως είναι φυσικό άλλωστε, την πλέον ολιγάριθμη κοινωνική ομάδα και βάσει της γνώσεως, η οποία είναι δοσμένη από τη φύση, άρχουν στους υπολοίπους. (Στίχοι 428b1-429a7).
Συνεχίζοντας την αναδίφησή μας στις πλατωνικές αρετές της ιδανικής πολιτείας θα συναντήσουμε στον στίχο 429a8 την αναφορά του συγγραφέως στην Ανδρεία. Εδώ βλέπουμε ότι ο μεν Σωκράτης εξακολουθεί να φιλοσοφεί, να επιχειρηματολογεί και να απευθύνει ρητορικές ερωτήσεις στον Γλαύκωνα, όπου μέσω αυτών συμπεραίνει κάποια πράγματα. Από την άλλη ο Γλαύκων ακούει, μετά της δεούσης προσοχής, τα λεγόμενα του Σωκράτους για τη Ανδρεία, την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα είδος σωτηρίας. Στο σημείο αυτό, για την καλύτερη κατανόηση της λειτουργίας της Ανδρείας, παρατίθεται μία παρομοίωση των βαφέων, των βαφών και του βαψίματος με τους στρατιώτες, καθώς και τις αντιλήψεις που τους περνούν μέσα από την εκπαίδευσή τους. Με μία επιδέξια προσέγγιση, παρατηρούμε ότι συνδέει το άνθος, δηλαδή την λαμπρότητα, την στιλπνότητα του χρώματος, το οποίο αν χρησιμοποιηθεί στην βαφή καλά, γίνεται ανεξίτηλο και δεν αφαιρείται, με τους νέους που θα υπηρετήσουν την θητεία τους, εκπαιδευόμενοι με μουσική και γυμναστική. Ταυτοχρόνως, οι νέοι αυτοί οπλίτες θα δέχονται τους νόμους σαν βαφή της ψυχής. Εξάλλου, ο χαρακτήρας που έχουν αποκτήσει, όπως και η ανατροφή που τους έχει δοθεί, τους κάνουν ικανούς να υπακούουν και να διαφυλάττουν την «βαφή» τους. (Στίχοι 429a8-430c6).
Μετά την Ανδρεία ακολουθεί η αναφορά του συγγραφέως, πάντα εντός του διαλογικού πλαισίου, στην Σωφροσύνη στον στίχο 430d1 . Εδώ η αρετή της σωφροσύνης εκλαμβάνεται ως ένα είδος αυτοκυριαρχίας και νομιμοφροσύνης. Η αυτοκυριαρχία συνίσταται στην χαλιναγώγηση ορισμένων απολαύσεων και επιθυμιών. Εκείνος που θα το καταφέρει θεωρείται ανώτερος του εαυτού του. Κατά τον ίδιο τρόπο, όποιος αδυνατεί να επιβληθεί του κακού του εαυτού και κυριαρχηθεί από αυτόν θεωρείται χειρότερος και χαρακτηρίζεται ακόλαστος. Αποδεικνύεται, επομένως, κατώτερος των περιστάσεων. Η αυτή κατάσταση λαμβάνει χώρα και στην πόλη. Θεωρείται ανώτερη του εαυτού της όταν συμβαίνει να κυριαρχεί το πλέον εκλεκτό κομμάτι της. Οι λίγοι ικανοί έχουν την δυνατότητα να ελέγξουν, μέσω του ορθού λογισμού τον οποίο έχουν, τις επιθυμίες των πολλών, ακόμη και των πλέον ασήμαντων. Με αυτόν τον τρόπο η κοινωνία ξεπερνά τις απολαύσεις και τις επιθυμίες και ανυψώνεται σε άλλες σφαίρες.
Αναφορικά με την νομιμοφροσύνη, τούτη επιτυγχάνεται όταν τόσο οι κυβερνώντες όσο και οι κυβερνώμενοι τυγχάνουν της ιδίας γνώμης ως προς το ποιοι είναι σωστό και δίκαιο να άρχουν της πόλεως. Κατά συνέπεια, η έννοια της σωφροσύνης εκτείνεται σε όλη την πολιτεία, αποτελώντας το στοιχείο εκείνο της ομοφωνίας και της αρμονικής συνύπαρξης των τάξεων που την απαρτίζουν. (Στίχοι 430d1-432b1).
Μετά λοιπόν και την παρουσίαση της σωφροσύνης ερχόμαστε στην αρετή που απέμεινε και η οποία δεν άλλη από την δικαιοσύνη (στίχος 432b5 ). Είναι αλήθεια ότι το μείζον θέμα που συζητείται στην Πολιτεία είναι η δικαιοσύνη. Το αναφέρει, άλλωστε, ξεκάθαρα ο Σωκράτης στον 433a. Αποτελεί τον θεμέλιο λίθο, βάσει του οποίου θεμελιώνεται όλο το οικοδόμημα της ιδανικής Πλατωνικής Πολιτείας. Βασική αρχή της δικαιοσύνης, όπως την αντιλαμβάνεται ο Πλάτων, αποτελεί το αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι μέσα στην πολιτεία, κάθε πολίτης και κάθε τάξη ασχολείται και εργάζεται μόνον στον τομέα του και αποκλειστικά με το αντικείμενό του. Ο Σωκράτης την ορίζει ως την ενασχόληση κάποιου με το οικείον του, δηλαδή τη δουλειά του. Αυτό θα τον αποτρέψει με το να ασχολείται με ανάρμοστες εργασίες. Ειδικά η πολυπραγμοσύνη (434b7), ανάμεσα στις τάξεις που αποτελούν την πόλη, θεωρείται ζημιογόνος. Φθάνει δε, μέχρι του σημείου να την χαρακτηρίσει κακούργημα. Το σκεπτικό είναι ότι ο καθένας προσφέρει αυτό που δύναται από το πόστο του, ενώ παράλληλα συνεισφέρει στην αρμονική συνύπαρξη και στην κοινωνική πρόοδο. (Στίχοι 432b5-434c6).
II ΤΑ ΜΕΡΗ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ & Η ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΤΗΤΑ ΑΡΕΤΩΝ ΠΟΛΕΩΣ & ΨΥΧΗΣ
Μετά την σκιαγράφηση των αρετών που πρέπει να έχει η πόλη, ο Πλάτων στρέφει τον διάλογο στην ψυχή (στίχος 435c5 ) και στα μέρη από τα οποία απαρτίζεται. Φυσικά η κατάτμηση της ψυχής σε τρία διαφορετικά μέρη, όπως θα δούμε, δεν έχει σχέση με την μεταφυσική αλλά έχει να κάνει με κανόνες ηθικής φύσεως. Στην αρχή επιχειρεί να προσεγγίσει το θέμα με διάφορα εθνολογικά παραδείγματα (435e). Στη συνέχεια προχωρά σε μια πιο εκτενή ανάλυση, επιχειρώντας να προσδιορίσει τις πράξεις μας με βάση συγκεκριμένες δυνάμεις οι οποίες επιδρούν πάνω σε αυτές και τις καθορίζουν. Αυτές ακριβώς οι δυνάμεις αποτελούν τις ξεχωριστές, κατά περίσταση, εκδηλώσεις της ψυχής. Λόγου χάριν με την αλληγορία της δίψας δηλώνεται το αίσθημα της επιθυμίας. Οι διάφορες επιθυμίες πηγάζουν από το μέρος εκείνο της ψυχής που ονομάζεται επιθυμητικόν (439d8 ) και το οποίο έρχεται σε αντίθεση με το λογιστικόν (439d5 ). Το λογιστικόν αφορά το κομμάτι της ψυχής το οποίο βάζει τροχοπέδη στα αισθήματα που εκπορεύονται από το επιθυμητικόν, και, τελικά υπερισχύει. Έτσι, στο πιο πάνω παράδειγμα, αποτρέπει εκείνον που διψά από το να σβήσει την δίψα του.
Υπάρχει, όμως, και ένα τρίτο στοιχείο, από το οποίο αποτελείται η ψυχή. Τούτο, μάλιστα, τυγχάνει να έρχεται σε σύγκρουση πολλές φορές με τις παντός είδους επιθυμίες, εκφράζοντας έναν ανείπωτο θυμό. Πολλές φορές αναλαμβάνει να υπερασπιστεί το λογιστικό ενάντια στη βία που ασκεί το επιθυμητικόν. Θα λέγαμε ότι αποτελεί τον φυσικό σύμμαχο του ορθού λογισμού. Ο θυμός αυτός, απότοκο του αισθήματος αδικίας και συνάμα υπερασπίσεως της τιμής, ονομάζεται θυμοειδές (440e3 ). Αναφέρεται χαρακτηριστικά το παράδειγμα του Λεοντίου, ο οποίος ξέσπασε στη θέα των πτωμάτων που αντίκρυσε και τα έβαλε με τον εαυτό του που του επέτρεψε να αντικρίσει το μακάβριο θέαμα.
Όμως, ο τριμερής αυτός χωρισμός της ψυχής σε Λογιστικόν, Θυμοειδές, Επιθυμητικόν, παραλληλίζεται με τις τρεις αρετές της πόλεως: Σοφία, Ανδρεία και Σωφροσύνη (πλην της δικαιοσύνης, η οποία αποτελεί αρετή θεμέλιο). Τις αρετές αυτές τις έχουν οι τρεις τάξεις: Οι άρχοντες-κυβερνήτες, οι πολεμιστές-φύλακες και οι επαγγελματίες-παραγωγοί (441). Τα λόγια αυτά του Σωκράτους είναι σημαντικά, θα λέγαμε εκπληκτικής σημασίας. Συγκρίνει την πολιτεία με την ανθρώπινη ψυχή και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι τόσο η πρώτη όσο και η δεύτερη είναι απολύτως όμοιες ως προς τον χωρισμό των μερών τους (441c).
Παρακάτω ο Σωκράτης συνεχίζει την ταυτοποίηση των αρετών σε ατομικό και πολιτειακό επίπεδο τόσο στην Σοφία, όσο και στην Ανδρεία, υπενθυμίζοντας ταυτοχρόνως ότι δίκαιος είναι εκείνος όπου τα μέρη της ψυχής του επιτελούν το καθένα τη δική του λειτουργία. Όπως ακριβώς λειτουργεί η δικαιοσύνη στα πλαίσια της ευνομούμενης πολιτείας του συγγραφέως. Υπογραμμίζει επίσης, για άλλη μία φορά, την ανάγκη συμπόρευσης Λογιστικού-Θυμοειδούς και κατ’ επέκτασιν Αρχόντων-Πολεμιστών, στα πλαίσια αλληλοκατανόησης και εφαρμογής των εντολών που δίδει ο Λόγος-Άρχων. Τέλος, θέτει την Σωφροσύνη, άρα και τους Παραγωγούς (η κατώτερη τάξη), εντός των ορίων της νομιμοφροσύνης. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι υπάρχει αποδοχή της εξουσίας από τον Λόγο, δίχως τα περιθώρια αμφισβήτησης. Υπό αυτές τις συνθήκες οδηγούμαστε σε μία αρμονική σχέση των δύο. Εν κατακλείδι, ικανή και αναγκαία συνθήκη, προκειμένου μία ψυχή να είναι δίκαιη, αποτελεί η ισορροπία των τριών μερών από τα οποία αποτελείται. Όπως ακριβώς είναι δίκαιη και η πολιτεία της οποίας οι τρεις τάξεις ισορροπούν.
III Η ΠΛΑΤΩΝΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ & ΑΤΟΜΙΚΗ ΤΗΣ ΔΙΑΣΤΑΣΗ. ΣΥΝΔΕΣΗ ΤΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ ΠΟΛΕΩΣ & ΑΤΟΜΟΥ
Όπως ήδη αναφερθήκαμε η Δικαιοσύνη αποτελεί την γενικότερη αρετή, την οποία δύναται να εμφανίσει η ιδανική πλατωνική Πολιτεία. Όπως εξηγεί, μάλιστα, ο Σωκράτης, στην πραγματικότητα δεν αφορά την εξωτερική δραστηριότητα του ανθρώπου, αλλά στην ουσία αναφέρεται στις εσωτερικές διεργασίες οι οποίες συντελούνται εντός του και έχουν να κάνουν με τον ίδιο του τον εαυτό. Άλλωστε, όπως έχουμε γράψει, η εσωτερική ισορροπία των μερών της ψυχής συνταυτίζεται με την πολιτειακή ισορροπία μεταξύ των τάξεων. Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε ότι στην ουσία αντανακλάται η ισορροπημένη εσωτερικότητα στο συλλογικό στοιχείο της πόλεως και συνακόλουθα σε όλη την λειτουργία της. Η εσωτερική τάξη και αρμονία του ατόμου επιφέρει την τάξη και την αρμονία και μεταξύ των πολιτών, οι οποίοι είναι συνειδητοποιημένα και υπεύθυνα άτομα.
Στην τάξη των αρχόντων-κυβερνητών αντιστοιχεί η σοφία. Στην τάξη των φυλάκων-πολεμιστών και επικούρων των πρώτων αντιστοιχεί η ανδρεία. Τέλος, στην τάξη των Επαγγελματιών-Παραγωγών αντιστοιχεί η σωφροσύνη. Η ταυτόχρονη επίτευξη των τριών αρετών από τις τρεις αυτές κοινωνικές τάξεις συνιστά την κοινωνική δικαιοσύνη.
Ανάλογα, τώρα, προς την δικαιοσύνη μέσα στην πολιτεία πρέπει να λειτουργεί η δικαιοσύνη στην ψυχή του κάθε ανθρώπου` δηλαδή δίκαιη είναι εκείνη η ψυχή όπου κάθε ένα από τα τρία μέρη που την αποτελούν, το λογιστικό, το θυμοειδές και το επιθυμητικό, επιτελεί μία ορισμένη λειτουργία. Αντιθέτως αδικία είναι η διχόνοια των μερών της ψυχής και της πολιτείας.
Η αντιστοιχία μεταξύ των καθολικών μεγεθών της πόλεως και της ψυχής οδηγεί τον διάλογο από την πολιτική στην ηθική και στην οντολογική ζήτηση. Ό,τι έχει αναλυθεί από κοινωνική κλίμακα μεταφέρεται στο μέτρο του ατόμου και εκεί δοκιμάζεται το κύρος των ήδη σχηματισμένων συμπερασμάτων. Στην ψυχή το ζητούμενο, παρά την παρουσία των τριών δυνάμεων (λογιστικού, θυμοειδούς και επιθυμητικού), είναι η κατάκτηση της ενιαίας υποστάσεως. Συνεπώς, η δικαιοσύνη αποτελεί ταυτοχρόνως το αίτημα αλλά και την πραγματική αρετή η οποία θα ενεργοποιήσει τα επιμέρους στοιχεία και θα τα εναρμονίσει στην εξωτερική τους δράση. Όπως το χρυσό γένος των φιλοσόφων-αρχόντων στην πόλη, έτσι και στην ψυχή την ρυθμιστική και διευθυντική λειτουργία ασκεί το λογιστικό.
Σε αντιδιαστολή προς την δικαιοσύνη, η αδικία ορίζεται ως η τάση για ανάληψη πολλαπλών και αλλοτρίων έργων, που διασπά την ενότητα του ήθους και γεννά εσωτερική ταραχή. Παρομοιάζεται εύστοχα με τη νοσηρή κατάσταση στην οποία βρίσκεται το σώμα, λόγω απωλείας της αρμονίας μεταξύ των μερών που το απαρτίζουν. Αποφαίνεται, λοιπόν, ότι όπως τα υγιεινά πράγματα φέρουν υγεία και τα αρρωστημένα αρρώστια, κατά τον ίδιο τρόπο οι δίκαιες πράξεις γεννούν δικαιοσύνη, ενώ οι άδικες γεννούν την αδικία.
Αλλά ο Σωκράτης δεν σταματά εδώ. Θεωρεί ότι η αδικία, ευρισκόμενη στους αντίποδες της δικαιοσύνης, αντιστρατεύεται την ίδια την φυσική τάξη. Η παραγωγή του δικαίου μεταφράζεται σε πράξεις σύμφωνες με την φυσική τάξη. Τέτοιες είναι οι αμοιβαίες εξουσιαστικές σχέσεις μεταξύ των τριών τμημάτων της ψυχής. Η αδικία αυτό που κάνει είναι η ανατροπή αυτών των αρμονικών σχέσεων και η δημιουργία νέων συσχετισμών και ισορροπιών` οι οποίες, όμως, αντιστρατεύονται την ίδια την φύση. Μεταφερόμενη στο πολιτικό επίπεδο, η αδικία είναι εκείνη που δημιουργεί τα ανώμαλα πολιτεύματα. (442d7-445e)
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Ο Πλάτων, μέσω του δασκάλου του Σωκράτη, θέλοντας να υποδείξει στους γνωστούς και τους μαθητές του, τι απαρτίζει την ανθρώπινη ψυχή χρησιμοποιεί μία εκτενή αλληγορία. Επειδή όμως η πραγμάτευση του θέματος υπερέβαινε τις δυνατότητες της καθαρής λογικής, ο ίδιος χρησιμοποίησε το παράδειγμα των τριών τάξεων της ιδανικής Πολιτείας του και τις συσχέτισε με τον τριμερή χωρισμό της ανθρωπίνου ψυχής. Οι αρετές της ιδανικής Πολιτείας αντικατοπτρίζουν τις αρετές της ανθρωπίνου ψυχής. Ουσιαστικά αποτελούν επέκταση των τμημάτων της. Η Σοφία, η οποία διακρίνει τους κυβερνώντες, βρίσκει το αντίστοιχό της στο Λογιστικόν μέρος της ψυχής. Η Ανδρεία, χαρακτηριστικό γνώρισμα των φυλάκων-πολεμιστών, καθρεφτίζεται στο Θυμοειδές το οποίο έχει αναλάβει την υπεράσπιση της τιμής. Η Σωφροσύνη, επίσης, κυρίαρχο συστατικό των Επαγγελματιών-Παραγωγών, συσχετίζεται με το Επιθυμητικόν. Τέλος, αναφέρθηκε στη Δικαιοσύνη, η οποία ήταν στην ουσία το εφαλτήριο για τη συγγραφή της Πολιτείας. Η Δικαιοσύνη, λοιπόν, σύμφωνα με τις απόψεις του, είναι ένα είδος αρμονίας των αντιμαχομένων τάσεων της ψυχής. Η αρμονία αυτή πηγάζει από το γνώθι σαυτόν και τον συνακόλουθο αυτοπεριορισμό. Το ζητούμενο είναι η διερεύνηση του ανθρωπίνου εαυτού και η αποδοχή των ορίων του, ώστε η συμπεριφορά του τόσο απέναντι στον ίδιο όσο και στους άλλους να είναι η ορθή.
